از زمان های دور بسیاری از حیوانات دارای ارزش ویژه ای نزد فرهنگ ها و جوامع بوده اند. عقاب نیز یکی از این حیوانات است که برای ایرانیان باستان دارای نقش بسیار مهمی بوده است؛ تا آنجا که آن را در مرتبه تقدس نیز بالا برده اند.
از سرخپوستان قاره ی آمريکا گرفته تا باستانی ترين اقوام در اروپا و آسيا و نيز شمال آفريقا مردم برای بهروزی در زندگی نمادهايی از جانوران و پرندگان گوناگون را در زندگی روزمره يا اجتماعی خود جای داده بودند، بدين گونه که بر روی ظرف ها و ابزاری که می ساختند، حتی بر روی پارچه ها و فرش نيز، تصوير جانورانی را نقش می کردند که بطور عمده در باورهای دينی شان مقدس شمرده می شدند.
تصوير شير و عقاب حتی بر روی خرقه و جبه ی پادشاهان، بر روی طلسم و کمربند، گرداگرد آينه ها، بر روی شمشير و خنجر و همچنين بر روی پرچم های ملی ديده می شود.
در نقش های بازمانده از روزگاران پيش تصاويری از عقاب و شير ديده می شوند که هر دو نماد وحدت و يگانگی و نيرومندی و برتری بوده اند. بر روی يک قطعه کاشی که در کاوش های باستان شناسی در تخت جمشيد يافت شده است، نقش شاهينی با بال های گشاده ديده می شود که در چنگال خود، گويی را گرفته و گوی ديگری نيز بر سر دارد.
به گمان پژوهشگران اين عقاب بال گشوده نمادی از خداوند است که بر روی پرچم هخامنشيان نيز نقش می شده است. زيرا بيشتر تاريخ نويسان گذشته يادآوری کرده اند که بر پرچم ايران عقابی نقش بسته بوده است که آن را پيشاپيش سپاه می گرفتند، و اين خود نمادی از پيروزی بوده است.
ابوريحان بيرونی می نويسد که عقاب بال گشوده را که پرچم ايرانيان بود بر سر نيزه ی بلندی در پيشاپيش سپاهيان می گرفتند. زنفون تاريخ نويس يونانی می نويسد: «پرچم ايرانيان عقابی بود از زر ناب که بر سر نيزه می افراشتند.»
با نظر به اينکه عقاب نمادی از بهروزی و پيروزی بوده است، داستانی درباره ی کورش بزرگ نوشته است که هنگامی که وی با سپاهيان خود به جنگ آشور می رفت پدرش او را تا مرز کشور پارس همراهی کرد و در آنجا عقابی ديد که پيشاپيش آنان در پرواز است. پدر کورش آن را به فال نيک گرفت و با خود گفت که پسرش در اين جنگ پيروز خواهد شد.
هرودوت مورخ یونانی نيز داستانی درباره ی داريوش بزرگ نوشته است که پيش از آنکه وی و همراهانش به برديای دورغين يا «گه اوماتای» حمله برند، ناگاه هفت عقاب دو کرکس را در آسمان دنبال کردند. داريوش و همراهان آن را به فال نيک گرفتند و در کارهايی که در پيش داشتند، راسخ تر شدند.
افزون بر ايرانی ها، يونانيان و رومی ها نيز در باورهای خود عقاب را مقدس می شمردند و آن را نماد نيرومندی و پيروزی می دانستند. تا آنجا که زئوس، خدای خدايان، در اسطورهای يونانيان گاه به شکل عقاب پديدار می شده است.
در اسطورهای هند نيز عقاب نقش ويژه ای دارد. بدينگونه که دو عقاب نيرومند هندوان “ايندرا” و “آگنيک” گاه به شکل عقاب ظاهر می شوند. “ايندرا” نابوده کننده ی دشمنان است و “آگنيک” که در افسانه ها از ازدواج زمين و آسمان پديد آمده است، خدای آتش است.
حدود ۳ دهه ی پيش در تخت جمشید يک پرچم فلزی يافت شد که گمان برده می شود تاريخ ساخت آن در ۳ هزار سال پيش بوده است.
اين تنديس عقابی بزرگ با بالهای گشوده است که دو گوی را در چنگال خود گرفته است. اين دو گوی را نمادهايی از ۲ جهان مادی و معنوی می دانند و شماری از پژوهشگران حتی برآن هستند که آن دو گوی کرات آسمانی هستند و گوی سوم بر سر عقاب نيز اشاره ای به قدرت آسمانی عقاب است.
از دوره های گوناگون تمدن ايرانی، هندی، يونانی و رومی و نيز از دوران پسين تر تنديس ها و نقش های برجسته ای از عقاب برجای مانده اند که بازگوکننده ی مقدس بودن اين پرنده ی بلند پرواز نزد مردم است. و اينکه، اکنون بر روی پرچم بسياری از کشورهای اروپايی و کشورهايی که دارای تاريخ و تمدن کهنسال هستند نقش عقاب ديده می شود، بازمانده ی باورهای دينی مردمان همان کشورها در پيوند با اين پرنده است، و از سوی ديگر نشانه ی هويت ملی و يادگار دوران گذشته ی شان است.
عقاب که از نمادهای ملی ترک ها نیز به شمار می رود، در آسیای میانه به روح محافظ و سایه خدا شهرت دارد. عقاب در حال کلی سمبل پادشاهی، خورشید، قدرت و نیرو می باشد.
مورخ مشهور ابن بی بی می نویسد: سلاطین سلجوقی به هنگام فتح منطقه ای، چادری را برپا می کردند که بر فراز آن مجسمه یک عقاب وجود داشت.
وجود تصویر و یا مجسمه عقاب بر روی آلات و ادوات جنگی، ارکان دولتی و نیز استفاده از آن در معماری نشانگر پذیرفته شدن عقاب در فرهنگ ترک به عنوان سمبل قدرت می باشد. در مراسم دولتی استفاده از سمبل عقاب دو سر به معنی حکمران شرق و غرب و یا نماینده دنیا و آخرت پذیرفته می شد. عقاب در نشستهای دولتی سمبل پادشاه و یا خاقان می باشد.
استفاده از سمبل عقاب به معنی قدرت و حکمرانی پس از اسلام نیز ادامه یافته است. حکمرانان سلجوقی نیز از سمبل عقاب دو سر استفاده کرده اند. در ترکیه دوره سلجوقی و نیز پس از آن نیز استفاده از سمبل عقاب دو سر، بر روی سکه ها، دیوارهای سنگی قلعه ها، دروازه های چوبی و یا سنگی کاخ ها و نیز مقبره اولیاء خدا همچون حاجی بکتاش ولی ادامه یافته است.
اگر به موضوع نمادشناسی علاقه مند هستید می توانید مقالاب مرتبط را در اینجا ببینید و با مجله خبری دانژه همراه باشید.
شما می توانید تابلو “عقاب” ورق طلای 24 عیار را که به زیبایی توسط هنرمندان صنایع دستی دانژه طراحی و تولید شده است از فروشگاه دانژه خریداری نمایید.
